U austrougarskom logoru Nađmeđer postradali su za nacionalnu ideju uglavnom borci sa Cera, Kolubare, Bregalnice, Mojkovca, Skadra i Gramusovića, pronoseći slavu srskog i crnogorskog oružja. Ovo mjesto strahote i užasa, koje ne pamti civilizacija, nedavno su posjetili penzioner
Budo Novosel, urednik „Glasa Žabljaka”, član Vukove fondacije za Žabljak, Šavnik i Plužine, sa sinom
Vukom, tražeći, nakon jednog vijeka, kosti rođaka
Rada Novosela, koji je umoren u 26. godini.
– Radovog imena, kao i mnogih zbog namjerne neažurnosti evidencije, nema među umorenima da bi se smanjio broj mučenika. Nijedno bojište nije progutalo desetine hiljada ratnika kao što je progutala ova daleka močvara, gdje je umrlo oko 6.000 ratnika. Logor se nalazio na najvećem rječnom ostrvu u Evropi – ispričao je
Momo Joksimović, predsjednik Partije penzionera invalida i restitucije, podsjećajući na sve što se dešavalo oko ovog logora u kome je život izgubio i njegov stric Rade.
Groblje se prostiralo na sedam hektara, a bivši zarobljenik
Risto Kovijanić, preživjeli logoraš, 1936. godine popisao je imena sa grobova i tako ih sačuvao od zaborava. U logoru je bilo i po 12 članova iz porodice, kao što su bili
Badnjari sa Durmitora:
Vasilije (70), sinovi
Rade (46),
Novica (41),
Milun (30), rođaci
Vojin (23),
Pero (28) i još šest brastvenika. Od njih je umrlo šest, a isto toliko se vratilo. Imućnije porodice svojim preminulim su podigle spomenike, a majka jedincu iz Pive
Joksimu Jokoviću nije imala novca za spomenik, ali je podigla veći i bolji od kamena, drugačiji spomenik, isklesan stihovima koji stežu i mozak i srce, kao teška željezna kliješta.
Najveća hrabrost logoraša bila je pobjeći iz logora, vratiti se u rodni kraj ili na front. Uspjeli su da pobjegnu Durmitorci:
Radomir Ivezić – učitelj,
Tanasije Obradović – otac narodnog heroja
Dušana Obradovića; Mikailo, Živko i
Rade Vojinović; Momčilo Žugić, zatim iz Vraneša:
Stanoje, Radoje i
Ratko Joksimović; Risto Živković, Lelo Milić, Rade i
Tripko Šestović, Arso Milić iz Kuča, i još mnogi drugi, dok su mnogi ostavili svoje kosti.
– Za četiri godine, jedna trećina je sahranjena na tom groblju, druga trećina našla je smrt u tirolskim i karpatskim snjegovima, a trećina je radila na poljima, dobijala pomoć od Francuske i Švajcarske i srpske vlade, srpskog Crvenog krsta, Kola srpskih sestara i savezničkih humanitarnih društava – prenosi Joksimović svoja saznanja o logoru.
Onog časa kada je glas solunske pobjede dopro do uprave, logor je raspušten, a uprava i oficiri bacili su palete i carske kokarde, ponijeli opljačkano zlato i dali se u bjekstvo. Tek nad ovom bolnom dolinom smrti prestala je da se kezi strašna avet satane.
M. NOVOVIĆ
)){kind=small}
